Piece i kafle ze zbiorów Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku

Prezentacja tej publikacji miała miejsce 6 grudnia 2024 roku w przestrzeni wystawy Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, a towarzyszył jej wykład autorek na temat urządzeń grzewczych oraz niewielka eskpozycja, która stanowi odzwierciedlanie zawartości katalogu, ale w zredukowanej formie, prezentując opisane w katalogu najciekawsze kafle z muzealnego zbioru. Warto podkreślić, że zespół Wzgórza Katedralnego we Fromborku, wraz ze związanym z nim historycznie szpitalem św. Ducha, to miejsce szczególne pod względem zabytkowych urządzeń grzewczych. Zachowały się tu zarówno gotyckie piece hypokaustyczne, różnoczasowe kominki (od XV do XX w.), XVIII- i XIX-wieczne piece kaflowe, kuchnia wnękowa z XVII wieku czy relikty ogrzewania nawiewowego z początku XX wieku. Choć dane nam jest pracować w tym niezwykłym miejscu od 40 lat, dopiero teraz udało się pokazać jego zasoby, związane z historią ogrzewania – zarówno pozostałości zachowanych tu urządzeń grzewczych, jak również piece i kafle znajdujące się w zbiorach Muzeum Mikołaja Kopernika.  Od lat podejmujemy problematykę zabytkowych urządzeń grzewczych poprzez publikacje i wystawy czy konferencje. Prowadzimy także dokumentację pieców na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.

Przez lata towarzyszy nam też myśl utworzenia muzeum pieców kaflowych, zwłaszcza że nasz region jest ciągle wyjątkowy, jeśli chodzi o ilość zachowanych pieców. W latach 2000–2021 wraz z Januszem Moskalem z Braniewa działaliśmy w założonym przez nas Towarzystwie Miłośników Pieców Kaflowych im. Waltera Wendla, którego celem było gromadzenie kafli i pieców z myślą o założeniu muzeum. Tak się jednak nie stało, pozostały zbiory, których część postanowiliśmy przekazać do fromborskiego muzeum. Do niedawna, podobnie jak większość placówek muzealnych, Muzeum Mikołaja Kopernika posiadało zbiory kaflarskie głównie od XIV do końca XVIII wieku. Egzemplarzy z XIX i XX wieku było niewiele. W roku 2004 kolekcja ta, dzięki darowi Towarzystwa Miłośników Pieców Kaflowych, znacznie się powiększyła (o około 200 zabytków). Przekazany zbiór obejmuje kafle lub ich zespoły z Fromborka, Braniewa i najbliższego regionu, pochodzące głównie z XIX i XX wieku, choć znajdują się w nim także starsze obiekty, jak zespół XVII-wiecznych kafli z braniewskiego zamku (w tym kafle z herbem burgrabiego Schwengelm). 

Cześć tekstowa katalogu przedstawia specyfikę tego miejsca, prezentując rozdziały traktujące o urządzeniach grzewczych zachowanych w kompleksie Wzgórza Katedralnego i w zespole szpitala św. Ducha: piece typu hypokaustum, kominki, trzony kuchenne, systemy grzewcze w katedrze i – przede wszystkim – piece kaflowe. Część katalogowa natomiast prezentuje w układzie chronologicznym wybrane piece i kafle ze zbiorów muzeum, które znajdują się w dwóch kolekcjach: rzemiosła artystycznego i archeologii. 

W licznych budynkach zespołu katedralnego, który obejmuje zabudowę dziedzińca katedralnego, otaczających go kanonii i nowy pałac biskupi, a także w szpitalu św. Ducha, musiało być bardzo dużo różnych urządzeń do ogrzewania wnętrz, co sugerują przekazy pisane i ikonograficzne, a także o czym przekonują przede wszystkim badania wykopaliskowe.  To, co zachowało się do czasów współczesnych, zasługuje na szczególną uwagę ze względu na obecność wielu unikalnych, różnoczasowych obiektów, jak również dlatego, że wiele z nich pochodzi z czasów Mikołaja Kopernika.

Do najstarszych urządzeń służących do ogrzewania wnętrz, jakie zachowały się we Fromborku, należą piece hypokaustyczne – rodzaj ogrzewania podłogowego, znanego od starożytności. Choć stosowane od średniowiecza piece nie były identyczne ze starożytnymi, to idea pozostawała ta sama, czyli rozprowadzanie ciepła do pomieszczeń znajdujących nad piecami, w których ogrzewano narzucone na ruszt paleniska kamienie polne. Tego typu systemy grzewcze znajdowały się w dawnym Pałacu Biskupim i w szpitalu św. Ducha, i ocalały do dziś. We Fromborku zarówno na Wzgórzu Katedralnym, jak i w innych obiektach przetrwało 18 różnoczasowych kominków (XVI–XIX w.). Szczególnie interesujący ich zespół zachował się w usytuowanych wewnątrz warowni katedralnej budynkach kanonii Najświętszej Maryi Panny i domu kustosza, gdzie przetrwały kominki z XVII i XVIII wieku. Interesujące są także XVII- i XVIII-wieczne kominki w kanoniach zewnętrznych: św. Piotra, św. Michała czy św. Ignacego.

Rzadko spotykane urządzenie (nie tylko w naszym regionie) stanowi kuchnia wnękowa z XVII wieku, która zachowała się w kanonii NMP usytuowanej w części północno-zachodniej katedralnej warowni. Współczesną replikę trzonu kuchennego, w postaci kuchni wnękowej, zainstalowano w wieży należącej do Kopernika, gdzie w 2023 roku zaaranżowana została ekspozycja muzealna Prywatny świat Mikołaja Kopernika, prezentująca wnętrza mieszkalne doby renesansu: gabinet uczonego, sypialnię i kuchnię. Natomiast najstarsza, wciąż używana kuchnia, którą w późniejszym czasie przebudowano, zachowując zabytkowe elementy, znajduje się na parterze nowego pałacu biskupiego i pochodzi z czasu budowy obiektu w latach 1844–1845.

Obecnie w budynkach kompleksu Wzgórza Katedralnego znajduje się 15 egzemplarzy XVIII- i XIX-wiecznych pieców kaflowych, z czego 13 zachowanych in situ. Na szczególną uwagę zasługuje zespół pieców barokowych. Znajduje się tu pięć unikalnych pieców, spośród których cztery w zasobach Muzeum Mikołaja Kopernika. Dwa z nich zestawiono w dawnym pałacu biskupim, gdzie obecnie mieści się główna siedziba Muzeum Mikołaja Kopernika. Jeden z nich, z roku 1725, pochodzi z kanonii św. Ignacego we Fromborku, natomiast drugi, z roku 1737, trafił do muzeum z dworu w Karkajmach na Warmii. W muzealnym magazynie przechowywany jest kolejny, datowany inskrypcyjnie na 1784 rok, barokowy piec uratowany w latach 80. XX wieku przez pracowników muzeum z opuszczonej kanonii św. Pawła. Jedyny barokowy egzemplarz zachowany na swoim historycznym miejscu znajduje się w przykatedralnym kapitularzu. 

Zespół pieców uzupełnia jedna z nielicznych w Polsce rekonstrukcji pieca gotyckiego, wykonana w 2023 roku na wzór XVI-wiecznych egzemplarzy z kolekcji muzealnej, pochodzących z prac archeologicznych w kompleksie wzgórza katedralnego. Piec ten zobaczyć można w Wieży Kopernika, gdzie został umieszczony z okazji jubileuszu 550 lat urodzin wielkiego astronoma, w ramach wystawy Prywatny Świat Kopernika. Na szczególną uwagę zasługuje zespół pieców berlińskich, znajdujących się w nowym pałacu biskupim, wybudowanym w latach 1844–1845, położonym na sąsiednim wzgórzu, na wschód od warowni. Tu, w salach reprezentacyjnych na pierwszym piętrze, znajduje się dziewięć niezwykle efektownych, biało szkliwionych pieców z dekoracją neogotycką, neorenesansową i klasycystyczną, które są dziełem znakomitej fabryki Tobiasa Christopha Feilnera z Berlina, zaś autorami ich projektów byli uznani niemieccy architekci: Carl Friedrich Schinkel, Friedrich August Stuler, Johann Strack i Justus Heinrich Molthan.

Część katalogowa prezentowanej publikacji obejmuje kafle naczyniowe i kafle płytowe, a także piece z kafli naczyniowych i płytowych. W ramach tych dwóch kategorii noty do poszczególnych obiektów ułożone zostały chronologicznie. Większość kafli trafiła do zbiorów w wyniku prowadzonych we Fromborku prac archeologicznych, jak również z prac wykopaliskowych na terenie Warmii, a część jako dary i nabytki. Natomiast piece to egzemplarze z pomieszczeń w kompleksie wzgórza katedralnego, a także nabyte do zbiorów poprzez zakup czy przekaz.  W kolekcji kafli, oprócz zabytków z Fromborka, znajdują się także obiekty z bliższego i dalszego regionu, a także z terenu Warmii, Mazur i Pomorza, w tym tak unikatowe, jak zespół kafli naczyniowych z Reszla czy XIX-wieczna kopia renesansowego pieca norymberskiego z nieznanej bliżej rezydencji na Pomorzu Wschodnim. Kafle z muzealnej kolekcji były prezentowane na wielu muzealnych wystawach.

W zbiorach muzealnych znajdują się prezentowane w katalogu obiekty z warsztatu zduńskiego, takie jak pręty czy klamry do spinania kafli. Ważny rozdział w części katalogowej stanowią zabytki związane z wytwórczością kafli naczyniowych, jak żarna kamienne z XV wieku, które służyły do rozdrabniania domieszki schudzającej, potrzebnej do schudzania tłustej, miejscowej gliny (żeby zapobiec pękaniu kafli podczas wypału). Natomiast wytwórczość fabryczną prezentuje zestaw kafli ze znakami fabrycznymi. Jest to zbiór unikalny w muzealnych kolekcjach. Są tu kafle z okresu od połowy XIX do lat 70. XX wieku, pochodzące z kaflarni i fabryk z Prus Wschodnich, Prus Zachodnich, Pomorza i Śląska, a także z wytwórni z terenu Niemiec, zwłaszcza z Velten pod Berlinem, a także z Berlina i Miśni. Zestaw uzupełniają przykłady kafli z sygnaturami wytworni, w których działalność kontynuowana była po wojnie, jak Skawina i Nurzec. Ciekawostkę stanowią rachunki z lat 20.–40. XX wieku, wystawione przez fromborskich garncarzy i zdunów: Adolfa Linemanna, Carla Gruneberga, Franz Kuhna, Franza Gajowieckiego i A. Wicherta, a także braniewskiego fabrykanta Waltera Wendla.  Na uwagę zasługuje także zbiór miniatur pieców wykonanych w pracowni ceramicznej Anny Strzelczyk i Aliny Sawickiej w Sopocie oraz w Manufakturze Pałac Nakomiady. Są to modele pieców z nowego pałacu biskupiego we Fromborku, a także pieców ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku, Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu, Muzeum Narodowego w Gdańsku czy z Zamku Królewskiego w Warszawie, a także pieców z terenu dawnych Prus Wschodnich (z domu wiejskiego czy rezydencji). 

Prezentując zestawienie systemów grzewczych zachowanych w obiektach fromborskiego Wzgórza Katedralnego oraz kafli i pieców zgromadzonych w zbiorach Muzeum Mikołaja Kopernika, chcemy szczególnie podkreślić fenomen pieca kaflowego, którego forma, ukształtowana w czasach Mikołaja Kopernika, przetrwała praktycznie niezmieniona do dziś, sprawdzając się na przestrzeni kolejnych wieków jako najbardziej uniwersalne urządzenie grzewcze, warunkujące przetrwanie w tutejszym surowym klimacie. Na przykładzie pieców zachowanych w budynkach zajmowanych przez muzeum (dawny pałac biskupi i kanonia NMP), jak również w pomieszczeniach należących do Kościoła (katedra, kapitularz i nowy pałac biskupi) oraz w oparciu o muzealną kolekcję kafli i pieców można prześledzić 600-letnią historię pieców w kompleksie wzgórza katedralnego, z całym ich bogactwem i różnorodnością. Do czego zachęcamy i odsyłamy do publikacji, której elektroniczna wersja w formacie PDF jest umieszczona do bezpłatnego pobrania na stronie internetowej Muzeum Mikołaja Kopernika. Katalog w formie papierowej ukazał się w nakładzie tylko 300 egzemplarzy i w związku z dużym zainteresowaniem dostęp do niego może być utrudniony. 

Jagoda Semków, Weronika Wojnowska